KỶ NIỆM 190 NĂM HUYỆN THƯỜNG TÍN tỉnh Hà Nội xưa - Thành phố Hà Nội ngày nay
Nguyễn Trãi (1380 – 1442) là một nhân vật vĩ đại trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Năm 1980, ông được tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên hợp quốc (UNESCO) tôn vinh là Danh nhân văn hóa thế giới.
Tượng đài Nguyễn Trãi ở thôn Nhị Khê, xã Nhị Khê
Sử sách đều ghi tổ tiên Nguyễn Trãi vốn ở làng Chi Ngãi, xã Cộng Hòa, huyện Phượng Sơn (nay là thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Sau đó, ông nội Nguyễn Trãi chuyển mồ mả tổ tiên đến Nhị Khê. Nguyễn Ứng Long, cha Nguyễn Trãi, mở trường dạy học ở Trại Ổi. Năm Nguyễn Trãi lên 5 tuổi, mẹ ông – bà Trần Thị Thái mất, ông về Côn Sơn với ông ngoại Trần Nguyên Đán. Sau đó không lâu, Trần Nguyên Đán cũng mất. Ông về ở với cha tại quê nội ở làng Nhị Khê huyện Thượng Phúc (tức phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông), nay là huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội.
Ở Nhị khê, ông theo cha học chữ, tu thân, luyện chí, đem lòng yêu nước thương dân ra phò vua, cứu nước, xây dựng triều Lê. Cũng chính bởi tấm lòng yêu nước thương dân sâu sắc và tài năng kiệt xuất của ông đã dẫn đến thảm án Lệ Chi Viên. Năm Quang Thuận thứ 5 (1464), vua Lê Thánh Tông minh oan cho Nguyễn Trãi và bổ con trai của ông Nguyễn Anh Vũ làm tri huyện, cấp 100 mẫu ruộng gọi là ruộng miễn hoàn cho con cháu. Sau đó, dân làng Nhị Khê dựng nhà thờ ông. Thế phả họ Nguyễn ghi: Nhà thờ dựng ở xóm Trù Lý, đến thời Minh Mạng mới chuyển ra địa điểm hiện nay; năm 1927, nhà thờ được đại trùng tu; năm 1932 mới xây cổng đền và tường bao quanh.
Năm 1980, nhân kỷ niệm 600 năm ngày sinh Nguyễn Trãi, nhà thờ được tu bổ và xây dựng thêm nhiều hạng mục, bao gồm: Hồ bán nguyệt, khu vườn trong đó có tượng Nguyễn Trãi do nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo sáng tác. Năm 2004, Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh Hà Tây (trước đây) lập dự án và trực tiếp triển khai thực hiện mở rộng và tu bổ quần thể di tích Nguyễn Trãi tại thôn Nhị Khê, trường học của Nguyễn Phi Khanh ở xóm Hạ và nhà bia cũng được tôn tạo lại để nhắc nhở con cháu giữ vững truyền thống hiếu học của quê hương. Năm 2020, huyện Thường Tín tổ chức lễ khởi công Dự án Khu lưu niệm Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi tại làng Nhị Khê. Dự án có tổng diện tích 27.723m2 , tổng mức đầu tư dự án là 144 tỷ đồng. Đây là công trình thể hiện trách nhiệm, lòng biết ơn của hậu thế đối với bậc tiền nhân đã làm rạnh danh quê hương Thường Tín.
Hơn 640 năm đã qua, hậu duệ của Nguyễn Trãi ở Nhị Khê tỏa đi khắp đất nước, từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa đến Hà Nam, Hưng Yên... để sinh cơ, lập nghiệp, làm rạng danh dòng ở. Còn ở Nhị Khê, các chi họ Nguyễn đã góp phần xây dựng quê hương giàu mạnh, được công nhận là làng nghề truyền thống, làng văn hóa. Hằng năm, con cháu họ từ bốn phương đều về Nhị Khê bái yết tổ tiên tại nhà thờ. Dân làng Nhị Khê trân trọng gọi khu nhà thờ Nguyễn Trãi là “Đền Ông Khai Quốc”.
Ngọc Lâm